«Беларусь для мяне — краіна-казка». Рэпартаж з Сібіры. Карэспандэнт «Салідарнасці» наведаў Іркуцкую вобласць, дзе
набірае моц беларускае адраджэнне. Калі ехаць да Іркуцка з Мінска на цягніку, дарога зойме
чацвёра сутак. Розніца ў часе паміж гарадамі – 6 гадзін. Але гэта не
перашкаджае мне чуць і бачыць тут, ва Ўсходняй Сібіры, нашую мову і культуру.
«Открыла журнал и была шокирована – все
фамилии на «ич»! Я говорю: кто они такие?!» Аляксандр Лаўшук, кіраўнік Андрушынскага муніцыпалітэта,
вязе мяне на аўтамабілі па вузкай грунтовай дарозе. Пад яго кіраўніцтвам
чатыры вёскі, у тым ліку Андрушына і Ключы, якія лічацца беларускімі. Да
тайгі 50 км. Вакол вада – у Андрушына прыйшоў павадак. Клімат ва Ўсходняй
Сібіры рэзка кантынентальны. Пасля доўгай і суворай зімы, калі тэмпература
дасягала мінус 45-50 градусаў, вада вясной запаўняе ваколіцы. – У нас тоже болото. Может потому прадеды выбрали это
место для жизни? – адзначае Аляксандр Лаўшук. Беларуская вёска
Андрушына. Яго продкі былі сярод заснавальнікаў вёскі. Яны прыехалі з
Беларусі ў 1905-м. Згодна «Беларускай савецкай энцыклапедыі» з 1896 па 1912
год з Беларусі ў Сібір з-за недахопу зямлі і прыгнечання мігравала каля 700
тысяч чалавек. Яны заснавалі тут шматлікія беларускія вёскі. Беларускія
перасяленцы з Баранавіч. Фота з кнігі «Очерки истории белорусов в Сибири». У Андрушына, дзе сёння жыве каля 800 чалавек, знаходзіцца
адно з 11 афіцыйных аддзяленняў Іркуцкага таварыства беларускай культуры імя
Яна Чэрскага (ІТБК). У мясцовым клубе моладзь і дарослыя спяваюць беларускія
песні, шыюць беларускія народныя строі, ладзяць вечарыны. На чыстай беларускай мове не гаворыць, праўда, ніхто. Але
калі настаўнікі ў мясцовай школе расказваюць пра гісторыю вёскі, з лёгкасцю
ўзгадваюць беларускія словы, якія чулі ад сваіх бацькоў і дзядуль. – Хустка, пазуры, лупіны, хата, крыніца, – дапаўняюць яны
адзін аднаго. Беларускія карані вёскі найбольш відавочны выкладчыку
рускай мовы Лідзіі Ільінічне. – Я в 1973 году сюда приехала. Пришла в школу, открыла
журнал и была шокирована – все фамилии на «ич»! Я говорю: кто они такие?! И
так в каждом журнале! Лідзія Ільінічна выйшла замуж за мясцовага беларуса Грыцэвіча. Як Гродня з Віцебскам біліся. Гісторык Святлана Ліхушка, чыйго дзеда маленькім прывезлі
ў Андрушына з Беларусі ў 1896-м, пералічвае прозвішчы першых пасяленцаў:
Макарэвіч, Вахновіч, Грышкевіч, Сарока, Грыцэвіч, Валько і г.д. Многія з іх нашчадаў дагэтуль жывуць у хатах, што былі
збудаваныя сто гадоў таму. Як напрыклад 85-гадовы Фёдар Аляксеевіч Хілюдка. – Гродзенска губерня, Пружанскі ўезд, сяло Есавічы, – без
запінкі дакладае ён пра месца нараджэння бацькоў. Размаўляе Фёдар Аляксеевіч,
як сказалі б у Беларусі, на трасянцы. Хоць на радзіме бацькоў ніколі не быў.
Але ў 1975-м падчас адпачынку ў Ялце пашэнціла яму сустрэць землякоў таты. Фёдар Аляксеевіч Хілюдка з жонкай ля стогадовай хаты. – Разгаварылісь з імі. Фамілія мая знакома? Знакома.
Сказалі: вашых старыкоў, отца ўсадзьба ў Беларусі сахранілась, – узгадвае
Фёдар Хілюдка. У гэта цяжка паверыць, але сібірская вёска Андрушына амаль
стагоддзе дзялілася на «Гродню» і «Віцебск» («віцебцаў»). Справа ў тым, што
яе засялілі жыхары дзвюх губерніяў – як нецяжка здагадацца, Віцебскай і
Гродзенскай. Падзел не быў выключна сімвалічным. Мясцовыя беларусы
супернічалі і ладзілі бойкі. – Морды білі, – падцвярджае 82-гадовы Аляксей Міхайлавіч Ляўчук.
– Без нажэй, але часам з палкамі былі. Беларусы Іркуцкай вобласці на Купаллі ў 2012 годзе. Сам ён з «Гродні». Паказвае рукой: вось там, за клубам,
Віцебск пачынаўся. Падзел вёскі захоўваўся нават у 80-я. – Сколько помню, у нас на Ивана Купалу два костра было. Мы
делали с 6-го на 7-е, а они с 7-го на 8-е. Соперничали, чей костер будет выше
и больше, – узгадвае дырэктар мясцовага клуба і старшыня аддзялення
таварыства беларускай культуры Ніна Велісевіч. У клуб ходзяць каля 25 чалавек. Асноўны іх занятак –
аднаўленне беларускай культуры. Існуе фальклёрны ансамбль, вучаць беларускія
вершы і танцы, аднавілі традцыю правядзення Купалля. – У нас это уже смысл жизни. С гордостью отмечаем в
районе, что мы – белорусы, – распавядае Ніна Велісевіч. – Мечта всех наших
детей – побывать в Беларуси. Я хотела бы побывать в Гродненской области,
узнать историю своего рода. Нашу размову прыпыняе званок яе дачкі-студэнткі з Іркуцка:
просіць прывезці на выходных бульбы. Нашыя ў горадзе. Іду па галоўнаму будынку Іркуцкага рэгіёна – адміністрацыі
вобласці. Па тэрыторыі рэгіён большы за Беларусь амаль ў 4 (!) разы. Але жыве
ў ім толькі каля 2,5 мільёнаў чалавек. Вакол праходзяць чыноўнікі ў гарнітурах і гальштуках, але
наперадзе высокі мужчына ў белай саколцы з чырвоным надпісам на спіне –
«Беларусы Прыбайкалля». Яго імя мясцовыя чыноўнікі пішуць на беларускі манер
– праз «а». Ён узнагароджаны медалём Францыска Скарыны. У яго нават шкарпэткі
з Беларусі. З Алегам Рудаковым вітаецца кожны другі. Беларускае адраджэнне пачалося ў вобласці пасля таго, як
ён заснаваў Іркуцкае таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага.
Вайсковец, што нарадзіўся на Полаччыне, стварыў арганізацыю ў 1996 годзе. Гэта Алег Рудакоў з сябрамі зараджаў беларушчынай
Андрушына і іншыя населеныя пункты. Схема была адпрацаваная наступная. Сябры таварыства даведваліся дакладна, ці ёсць у
мясцовасці нашчадкі перасяленцаў-беларусаў. Калі інфармацыя падцвярджалася,
то спачатку ехалі ўдвох-утрох у этнаграфічную экспедыцыю, размаўлялі з
бабулямі і дзядулямі, збіралі матэрыял па заснаванню вёскі, адкуль
перасяляліся, што захавалі. Потым заходзілі ў бібліятэку, клуб, школу і
распавядалі мясцовым пра іх жа вёскі, іх продкаў, і тут жа прапаноўвалі
даставіць творчы дэсант з Іркуцка на бліжэйшае вясковае свята. Падчас
вечарыны вучылі мясцовых беларускім танцам і песням. Тыя ў захапленні
стваралі суполку ІТБК. Чутно пра таварыства ў Сібіры ўсё гучней і гучней.
Тэлебачанне рэгулярна робіць рэпартажы з беларускіх святаў, гарадская
адміністрацыя два гады запар прызнавала ІТБК лепшым нацыянальна-культурным
цэнтрам Іркуцка. Вядомасць таварыства аднойчы прывяла да кур’ёзу. Калі
грамадзяніна Беларусі па нейкай прычыне не прапусцілі ў суседнюю Манголію
памежнікі, ён у пошуках беларускіх дыпламатаў звярнуўся ў даведку іркуцкага
вакзала. Не доўга думаючы, яго накіравалі ў ІТБК. Прыйшоўшы ў офіс
таварыства, беларус, здаецца, вырашыў, што на Радзіме паспела змяніцца ўлада
– ІТБК выкарыстоўвае ў сваёй сімволіцы бел-чырвона-белы сцяг… Каля гардэробу абласной адміністрацыі да Алега Рудакова
падыходзіць невысокая жанчына. Просіць дапамагчы знайсці гісторыю яе
беларускага роду. Галіна Аляксандраўна Манух (у дзявоцтве Сінькевіч)
аказваецца важным чыноўнікам – кіраўніком гарадскога пасёлка Куйтун. Яе тата разам з бацькамі прыехаў у Сібір з Віцебскай
вобласці ў 1936 годзе. Выйшла замуж Галіна Сінькевіч таксама за беларуса. Яго
дзед трапіў у Сібір ў пачатку XX стагоддзя падчас Сталыпінскай аграрнай
рэформы. Іронія лёсу беларускіх перасяленцаў: ехалі за зямлёй, а пасля
Кастрычніцкай рэвалюцыі былі раскулачаныя. Паўстанне «Крывічоў». Алег Рудакоў займаецца бізнесам і нясе на сабе асноўны
фінансавы цяжар утрымання таварыства. Мясцовай дыяспары беларускія ўлады не
дапамагаюць. У цэнтры Іркуцка ІТБК арэндуе прыватны дом, дзе размяшчаецца
музей-майстэрня «Беларуская хата». Алег Рудакоў ля «Беларускай хаты» ў Іркуцку. Унутры будынка – вялікая мапа Беларусі. Вакол шматлікія
паліцы з кнігамі – ад зборнікаў беларускіх песень да біяграфіі Машэрава. На
сталах – вырабы з саломкі і ільну. Частку з іх сваімі рукамі зрабіла Воля Галанава, якая
ўзначальвае моладзевае аб’яднанне «Крывічы». Воля трапіла ў таварыства ў 2003 годзе, калі прыехала
вучыцца ў Іркуцк з вобласці. Падчас пошуку падпрацоўкі выпадкова натыкнулася
на офіс ІТБК. Размова з Алегам Рудаковым не прайшла дарма. Этнічная беларуска
(яе продкі як кулакі трапілі сюды ў 1936-м) дасканала вывучыла мову,
заснавала гурт аўтэнтычнай песні «Крывічы». Зараз у яе аб’яднанні налічваецца
24 сябры, якія займаюца рамёствамі, ладзяць літаратурна-гістарычныя вечарыны
і абрадавыя святы. Кіраўнік моладзевага аб’яднання «Крывічы» Воля Галанава. – Ачмурэць! – кажа Воля, калі даведваецца, што ад
«Крывічаў» на З’езд беларусаў свету запрошаныя аж чатыры чалавекі. Ёсць у яе
лексіконе і яшчэ адно слова, якое рэдка сустрэнеш у Беларусі: шасніца. Гэта
значыць субота, шосты дзень у тыдні. – Я беларуска і жадаю, каб вакол мяне было беларускае
асяроддзе. Жадаю, каб мой народ жыў. Калі загіне беларуская культура – загіне
і народ, – расказвае пра матывы сваёй актыўнай дзейнасці Воля, якая па
асноўнай працы працуе педагогам-псіхолагам. – Разумею: тое, што я раблю, –
мала. Гэта амаль што нічога. Але веру, што гэта нешта дасць, што нехта
пажадае далучыцца, нешта зрабіць для беларускага руху ў Прыбайкаллі. У кожным
горадзе і вёсцы нашай вобласці цяжка не знайсці беларусаў. Іх шмат, іншая
справа, што не ўсе яны жадаюць актыўна сябе паводзіць у накірунку адраджэння
беларускасці. Воля Галанава з захапленнем узгадвае свой першы візіт у
Беларусь. – Першыя мае ўспаміны: цягнік ехаў у Мінскай вобласці і я
ўбачыла два дрэвы з вялікімі яблыкамі! Да гэтага я ніколі не бачыла яблыкаў
на дрэве! У нас занадта жорсткі клімат для іх – зімой да 50 градусаў марозу.
Я і зараз бачу гэтую карціну перад вачыма. У той момант яшчэ больш
упэўнілася, што Беларусь – гэта краіна-казка, – дзеліцца эмоцыямі Воля. –
Здзівіла тады, як шмат птушак у Беларусі. Лётаюць, ходзяць у полі. І не
баяцца людзей! Упершыню пабачыла бусла. Лёсы сібірскіх беларусаў. З’езд Іркукага таварыства беларускай культуры праходзіць у
новым будынку абласной навуковай бібліятэкі. Алег Рудакоў і Воля Галанава з
гуртом «Крывічы» вылучаюцца сярод астатніх – яны ў народных строях. Галоўнай
падзеяй з’езду становяцца выбары новага старшыні: Алега Рудакова змяніла
Алена Сіпакова. Знаёмлюся з сябрамі таварыства. Лёсы іх не падобныя адзін
да аднаго. Вось у сярэдніх шэрагах сталы мужчына. Гэта фотамастак Генадзь
Курловіч і, між іншым, дзядзька экс-міністра МУС Беларусі Уладзіміра
Навумава. Ён трапіў у Іркуцкую вобласць з родных Стаўбцоў транзітам праз
Ленінградскі інстытут кінаінжынераў. Планаваў з жонкай з’ехаць праз некалькі
гадоў працы, але жыццё і прыгажосць Байкала (ён добра адлюстраваны ў іх
працах) прымусілі сям’ю застацца. Адзін з самых актыўных на з’ездзе – Аляксей Максімавіч
Церахаў, высокі зграбны мужчына ў гарнітуры са значком «Пагоня». Яго абіраюць
намеснікам старшыні ІТБК. Праз некалькі гадзін размаўляем у яго вялікай
трохпакаёвай кватэры ў наменклатурным доме з выглядам на помнік Леніну. Некалькі
гадоў таму Аляксей Максімавіч выйшаў на пенсію з пасады начальніка
міграцыйнай службы Іркуцкай вобласці. Яго і бабуля, і дзед прыехалі ў Сібір
падчас Сталыпінскай рэформы. – Хорошо помню, что мама и бабушка говорили по-белорусски.
Бабушка научила меня чистой мове– еще без реформы 30-х, – распавядае ён. – Но
в 5-м классе я пошел в школу в соседнюю деревню, там меня критиковали
капитально. Ассимилировали, в общем. Вновь я стал белорусом благодаря Олегу
Васильевичу Рудакову. Аляксей Церахаў настолькі захапіўся вывучэннем сваіх
каранёў, што тры гады таму ўпершыню з’ездзіў на радзіму бабулі ў
Маладзечанскі раён, дзе сустрэўся са сваёй цёткай. Паставіў памятны крыж ў
вёсцы, якая ўжо вымерла. Беларусы Прыбайкалля на свяце горада Іркуцка. Зусім іншая гісторыя ў Валера Казака, які жыве на іншы бок
ракі Ангара, якая падзяляе Іркуцк на дзве часткі. На вячэру да сваёй сям’і
Валер выходзіць у майцы з надпісам «Будзьма беларусамі» і гадзіннікам з
«Пагоняй». Ён родам з Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці. З 1990
года служыў у Іркуцку, пакуль два гады таму не атрымаў новую кватэру і не
сышоў на пенсію. — Приятно встретить земляка! – радуецца Валер. Пакуль яго жонка гатуе нам бульбу, галава сям’і ставіць на
стол чаркі з надпісам «бульбаш». Прызнаецца, што нават пражыўшы тут палову
жыцця і ажаніўшыся з мясцовай, па-ранейшаму адчувае сябе беларусам. Да нараджэння дачкі, якой зараз чатыры гады, Валер
рэгулярна адпачываў на малой радзіме. Аднойчы прыйшлося перавозіць у
Баранавічы і цела патанулага сябра-вайскоўца. Зараз навіны з Беларусі
атрымоўвае, у тым ліку, праз інтэрнет. Заходзіць на сайт budzma.org. З
апошняга ўражаны гумарыстычным расповедам Лявона Вольскага пра вайну з
крыжакамі. Беларуская Атлантыда. Па дадзеных апошняга расійскага перапісу ў Іркуцкай
вобласці жыве каля 14 тысяч беларусаў. Алег Рудакоў гэтую лічбу ўсур’ёз не
ўспрымае. Прыводзіць прыклад вёскі Тургенеўка Баяндаеўскага раёна, дзе ледзь
не самае моцнае і масавае аддзяленне таварыства і дзе школьнікі вучаць
беларускую мову. Дык вось згодна афіцыйным лічбам ва ўсім Баяндаеўскім раёне
беларусамі запісалася толькі 9 чалавек. – Перапісчыкі як працуюць? Прыходзяць у сельсавет, бяруць
іхныя дадзеныя і запісваюць усіх рускімі, – упэўнены Алег Рудакоў. Гурт «Крывічы» падчас выступу на свяце «Гуканне вясны» ў 2013 годзе. На яго думку, рэальная лічба беларусаў у разы большая.
Праблема ў тым, што многія ў 3-4 пакаленні ўжо не ўсведамляюць сябе імі.
Логіка ў іх прыкладна такая: «так, сваякі мае беларусы, прозвішча ў мяне
Лашкевіч, але ж мая маці ўжо тут нарадзілася, таму я руская». Пакінуўшы пасаду старшыні таварыства, Алег Рудакоў
збіраецца засяродзіцца на навуковай працы. – На поўначы вобласці нічога не вывучана, – тлумачыць ён.
– Мне расказвалі, што ў Брацкім раёне (800 км ад Іркуцка) ёсць вёскі
ўтвораныя беларусамі. Так што перада мною непачаты край працы. Колькі
працэнтаў беларусаў я знайшоў на сёння у Іркуцкай вобласці? Думаю, не больш
за 5%. У кабінеце Алега Рудакова ў «Беларускай хаце» ляжыць
вітальнае слова кіраўніцтва ЗБС «Бацькаўшчына» удзельнікам апошняга з’езда
ІТБК. Галоўны сэнс паслання: вы даеце прыклад беларусам, што жывуць у
Беларусі. Мінск – Іркуцкая вобласць. Руслан Гарбачоў, фота аўтара і з архіва ІТБК. http://gazetaby.com/ |