Dzieje osadnictwa.
SEKCJA
HISTORII NOWOŻYTNEJ I
NOWSZEJ
Jerzy Wiśniewski
ROZWÓJ OSADNICTWA
NA POGRANICZU POLSKO – RUSKO – LITEWSKIM OD KOŃCA XIV DO POŁOWY
XVII W.
W dziejach osadnictwa ziem
polskich niewątpliwie jeden z najciekawszych fragmentów stanowią
dzieje zasiedlania ziem pogranicznych, gdzie zbliżały się do
siebie narody polski, ruski i litewski. Charakteryzują je skomplikowane
i różnorodne problemy etniczne i społeczne. Na ziemiach tych
bowiem obok idącej z Mazowsza drobnej szlachty osiedlili się
uciekinierzy z Prus i Jaćwieży , chłopi i bojarzy ruscy oraz
luźni osadnicy litewscy. Najżywszy okres osiedlania się tych
rozmaitych pod względem etnicznym i społecznym grup ludności
przypada na końcowe lata wieku XIV poprzez wiek XV i XVI do połowy
XVII. Dlatego też stal się on tematem niniejszego referatu.
Dziejami osadnictwa części tego terenu zajmował się
Wł. Smoleński, który dał niepełny, dość
schematyczny - przy zastosowaniu metody progresywnej - rys dziejów
osadnictwa Mazowsza Wschodniego za książąt mazowieckich. W
podobny sposób przedstawił zarys dziejów osadnictwa w
województwie podlaskim do końca XIV r w. A. Jabłonowski.
Dzieje zasiedlania puszcz pogranicznych, przynależnych do woj. trockiego,
nowogródzkiego i brzeskiego, nie zostały dotychczas opracowane.
Jedynie piękna mapa zasiedlenia powiatu grodzieńskiego w XVI w. J.
Jakubowskiego mimo pewnych drobnych luk przedstawia stan zasiedlenia
części tych ziem w połowie tego wieku. W pewnym stopniu obraz
rozwoju osadnictwa w XV i XVI w. w pow. brzeskim daje Alina
Wawrzyńczykowa. Wszystkie te prace nie dają jednak pełnego i
właściwego obrazu dziejów zasiedlania. Zastosowana metoda
progresywna nawet do pewnego stopnia - można powiedzieć - wypacza
rzeczywisty obraz.
Zakres terytorialny tematu wytyczają puszcze leżące na granicy
terenów starego i trwałego osadnictwa: z jednej strony
polsko-mazowieckiego (resztę stanowią puszcze Kurpiowska i
Biała), z drugiej strony ruskiego (puszcze Białowieska, Ladzka,
Błudowska, Knyszyńska i pas skolonizowanych puszcz ekonomii
grodzieńskiej), między którymi rozciąga się
przejściowy teren pogranicza. Od północy granicę
stanowią puszcze na ziemiach pojaćwieskich,
równocześnie zamykające zasięg osadnictwa polskiego i
ruskiego. Od południa za granicę umownie przyjęto rzekę Bug.
Ze względu na ograniczenie czasu przemówień,
omówię tylko niektóre problemy części tego
pogranicza.
Granice okresu wyraźnie wyodrębnia sam prze bieg osadnictwa.
Datę początkową stanowi koniec XIV w. (pocz. XV w.). Koniec
wojen z Litwą, a następnie pokonanie Krzyżaków
przynoszą tym ziemiom początek stałego i trwałego
osadnictwa. Poprzednie ciągle walki o ziemie pograniczne między
Mazowszem, Litwą, Krzyżakami a niegdyś Rusią i
Jaćwieżą niszczyły grody i wsie, ziemie krócej lub
dłużej były opustoszałe. Obecnie utrwaliła się
władza polityczna i granice polityczne. Spokój
przyniósł ze sobą utrwalenie osadnictwa. Dopiero od tego
momentu można właściwie zaczynać dzieje stałego
osadnictwa na wschodnim Mazowszu i Podlasiu. Datę końcową tego
okresu stanowią lata wojen szwedzkich. Stały i ciągły
rozwój osadnictwa przerwał najazd szwedzki. Liczne przechody
wojsk szwedzkich, polskich, tatarskich oraz łączące się z
tym głody i epidemie dokonały wielkich spustoszeń.
Zmniejszyło się znacznie zaludnienie, a niektóre okolice
zupełnie się wyludniły. Szczególnie dotkliwe były
zniszczenia dokonane przez sprzymierzonych z Polską Tatarów,
którzy zniszczyli wiele wsi i uprowadzili w jasyr sporo ludności.
Jeszcze w 1664 r. liczne wsie królewskie w województwie
podlaskim stały pustką, a ich pola i miejsca spalonych domów
zarosły (np. Woźna Wieś "przez ordę spalona i lud z
niej zabrany", wieś Z noski "włóki wszystkie
chrostami zarosłe" itd). Zniszczenia te spowodowały na sporych
obszarach przerwy osadnicze, które w konsekwencji przyniosły
zupełną wymianę ludności. Na miejsce starej,
wymarłej, zabranej w jasyr czy zbiegłej ludności przyszła
nowa. W rezultacie dało to również pewne przesunięcia
etniczne i nawet zmiany społeczne (np. na miejsce drobnej szlachty
przyszli chłopi).
W tak zarysowanych ramach geograficznych i czasowych chcę się
zająć przede wszystkim ustaleniem, jakie tereny zostały w tym
okresie zasiedlone, jaka pod względem etnicznym i społecznym
ludność je zamieszkała. Przy rekonstrukcji przebiegu
zasiedlania pogranicza posłużyłem się dwiema metodami.
Dla wieku XIV i XV ze względu na nieliczne źródła
posługiwałem się retrogresją, wykorzystując jako
punkt wyjścia sum z wieku XVI, odtworzony za pomocą licznych dla
tego wieku źródeł (m. in. niektóre
źródła z początków wieku XVI informowały
czy mamy do czynienia ze starą, czy z nową wsią). Dzieje
zasiedlenia w wieku XVI i XVII uwidaczniają się już przy
zastosowaniu metody progresywnej. Źródła informują o
czasie powstania wielu nowych wsi.
Postawę źródłową badań stanowią wydane
drukiem 2 księgi metryki mazowieckiej, popisy wojska z W. Ks. Lit. z lat
1528, 1565 i 1567, spis szlachty woj. podlaskiego, składającej
przysięgę na wierność Koronie, rejestr poborowy z 1580
r., wydane drukiem i rękopiśmienne lustracje królewszczyzn z
XVI i XVII w. inwentarze dóbr królewskich z XVI i XVII w,
wywody szlachectwa z Podlasia z XV i XVI w) ponadto w części
wykorzystałem rękopiśmienne odpisy z ksiąg sądowych
Ignacego Kapicy - Milewskiego i wydany drukiem zbiór regestów w
jego Herbarzu, odpisy metryki litewskiej z XVI w. 14, kopiariusz
dokumentów diecezji wileńskiej i wizytacje tejże diecezji,
akta parafialne w Archiwum Diecezjalnym w Łomży i Płocku oraz
inne źródła drobniejsze.
Źródła te dostarczają masę wiadomości o
istniejących miejscowościach. Nastręczają one jednak
wiele trudności. Najwięcej ich przysparza identyfikacja
miejscowości. Sporo jest bowiem miejscowości o identycznych
nazwach. Dotyczy to dość licznych nazw odrzecznych i wsi
drobnoszlacheckich. Wiele z nich W ciągu wieków zmieniło Swe
nazwy, zastępując nazwę odrzeczną zupełnie inną
(np. nad rzeką Brzozówką były 2 miejscowości o
nazwie Brzozowa; jedna z nich dziś zwie się Karpowicze), przy
ośrodkach dóbr dopiero przez ustalenie właścicieli w
XVII w.) cofając się wstecz) można stwierdzić, do jakiej
miejscowości odnosi się materiał źródłowy. O
wiele gorzej jest ze wsiami drobnoszlacheckimi. Najczęściej
niepokonaną trudność stanowi identyfikacja nazw typu
Kołakowszczyzna, Dawidowizna. Były to nazwy pojedynczych
dworów, niedużych osad, a nawet włók, które
przez scalenie w większe wsie lub własności uległy
zapomnieniu. Do wyjątków należy wiadomość w
dokumencie dla drobnej szlachty Świerzbieńskich, że ich wieś
Świerzbienie powstała z Kudieikowczyny, Maksimowczyny,
Dobiejkowczyny i Pietkowczyny, lub że w skład Mikicina weszła
Cieszkowszczyna. Czasami bywało odwrotnie, gdy np. Czechowszczyzna
(dziś Czechowizna) zastąpiła dawną nazwę
Strzeżewo. Tylko niektóre z tych nazw przetrwały do
dziś jako nazwy osobnych osad.
Szczególnie trudna jest identyfikacja miejscowości z
rejestrów poborowych, które
ze względu na szachownicę własnościową między
wsiami drobnoszlacheckimi podają wiele wsi szlacheckich
łącznie. Nie zawsze wiadomo, czy dany zapis dotyczy jednej
wsi, mającej kilka nazw, czy kilku wsi. Poniżej podaję jako
przykład dane z rejestru W roku 1580. Pomiany Selistowo Solniki Pomiany
Thoczyłowo Ssymany Pomiany Selistowka Grabowo Kamionka Pomiany
Łabęthnik Solnik Dzięcziołowo Tharuse Maximowizna Swierz
Bienski. Dopiero inne materiały źródłowe i bliższe
zbadanie dziejów każdej wsi wyjaśniają, że
powyższe nazwy należy czytać:
Pomiany-Solistowo
i grunta zwane Solniki
Pomiany i Toczyłowo
Szymany i Pomiany - Solistowo
Grabowo i Kamionka
Pomiany, Łabętnik i grunta Solniki
Dzięciołowo należące do Tarusów
Maksimowizna należąca do Świerzbieńskich ( =
Świerzbienie).
Oczywiście,
danych o ilości włók w każdej z tych wsi z tego
rejestru nie uzyskamy, gdyż grunty są przemieszane między
kilka wsi. Można najwyżej powiedzieć, ile razem z tych kilku
wsi zapłacono poboru.
Sporo miejscowości kryje się w źródłach bez nazw,
Niektóre źródła, zwłaszcza dla terenów
powiatu grodzieńskiego, podają tylko nazwę ośrodka
dóbr (np. Zabłudów, Gródek, Sidra itd.). Wsi
należących do tych dóbr bardzo często w ogóle
nie wymieniają. Czasami dopiero źródlo innego pochodzenia
wykaże, jakie tam były wsie. Np. nad Biebrzą w XVI w.
powstały dobra Krasnybór, należące do
Chreptowiczów. Żadne źródło nie podawało,
jakie wsie były w tych dobrach. Dopiero dokument kościelny, akt
fundacji parafii w Krasnymborze w 1598 r., wystawiony przez
właściciela dóbr Adama Iwanowicza Chreptowicza, podkomorzego
nowogrodzkiego, Z żoną Anną Chlebowicz - Komajewską
wymienia wsie: Przekop, Jesionowo, Krasnoborki, Kamień, Kunicha, Cisowo,
Lebiedzin, wieś plebańską Osinki oraz osady bojarów
Dyla, Iwana Jakacza, Andrzeja i Fiedora Wilanowicza.
Również pod włókami wójtowskimi, szpitalnymi,
kościelnymi, młynarskimi kryją się nieraz osobne wsie.
Bliższe zbadanie wsi Kalinówka okazało, że pod
ogólną nazwą Kalinówka kryją się wsie:
wieś chłopów królewskich - Kalinówka
Królewska, wieś poddanych wójta - Wójtowce, folwark
i ogrodnicy folwarczni należący do wójta - Ogrodniki,
wioseczka plebana kalinowskiego - Kalinówka Kościelna. Te trzy
ostatnie wsie (Kalinówka Szlachecka czyli Wójtowce, folwark
Kalinówka czyli później wieś Ogrodniki i
Kalinówka Kościelna) należały do dóbr
szlacheckich a pierwsza do królewskich. We wsi Hredele pod Bielskiem
pod włókami szpitala unickiego z Bielska kryje się wioseczka
Szpitale. Włóki wójtowskie w Zabielu to dziś
wieś Karpowicze, włóki wójta Łukasza w
Dobrzyniewie to Jurowce, włóki wójta Waśki w
Dobrzyniewie to nie zidentyfikowane Waśkowce, włóki
lenieckie w Dobrzyniewie to Leńcze, folw. Dobrzyniewo to Ogrodniki,
folw. i wieś plebana to Dobrzyniewo Kościelne. Wiele rzekomo
zaginionych dawnych osad folwarcznych, kryje się pod nazwami wsi
Ogrodniki lub nowymi z XIX w., gdy była moda nadawania folwarkom nazwy
od imion czy nazwisk właścicieli. Nie można również
mieszać osady folwarcznej z wsią chłopską w przypadku gdy
mają jednakową nazwę. Jeżeli folwark ma osobno wydzielone
grunta o własnych granicach i jego zabudowania leżą osobno
(nieraz w odległości paru kilometrów) od wsi chłopskiej
- to są to wówczas osobne miejscowości i tak je należy
zaznaczać na mapach. Np. folwark Knyszyn mimo identyczności nazwy
nie może być utożsamiany z miastem Knyszynem i oznaczany na
mapie jednym znakiem graficznym z miastem.
Nasuwa się więc wniosek, że podobne zjawisko może
występować i na innych terenach. Powinni to wziąć pod
uwagę historycy zajmujący się osadnictwem w innych
częściach Polski. Wiele wsi rzekomo nowych, pojawiających
się dopiero w XIX w., mogło już wcześniej
egzystować. W każdym przypadku należy rzecz zbadać i
szukać potwierdzenia w innych źródłach.
Nie potrafię jeszcze dziś powiedzieć, czy niżej
przytoczony przykład kryje kilka
wsi, czy jedną. W popisie ziemian z 1528 r. pod wsią Kobylino
są wymienieni: Jakub Wik, Kilijan Piniażkowicz, Marko
Piniażkowicz, Wojtko Liszcz, Woytko Grocki Nacziti, Liatko, Szczepan
Mikołaiewyicz, Rafał Borim, Stanislaw Worobey, Brat ieho i Mikolay.
Dziś są tam m. in. wsie: Kobylino Latki, Kobylino
Pieniążki, Kobylino Borzymy. Chyba wtedy była to jedna
wieś, ale która ?
Niektóre miejscowości kryją się pod nazwiskami
osób występujących w źródłach.
Często w źródłach występują tylko sami
właściciele lub drobna szlachta bez podania wsi. Ponieważ
dotyczy to przeważnie nazw wsi identycznych z nazwiskiem rodu, więc
bez wątpliwości można ustalić, o jaką wieś
chodzi. Na przykład pierwsze pojawienie się Tomasza Kukowskiego
oznacza pierwszą wzmiankę o wsi Kukowo itp. Dodatkową
trudność przy identyfikacji przekazów stanowią złe
odczyty nazw w wydanych drukiem źródłach. Baranowski
odczytał Cieluk, Ciołek, Meszka, a powinno być Kołak, Żrobek,
Reszka. Jak widzimy, są to duże różnice, które -
gdyby nie było innych możliwości skontrolowania odczytu -
uniemożliwiłyby wykorzystanie przekazu Baranowskiego. Są to
nieraz pierwsze wzmianki o istnieniu miejscowości. Czasami wydawcy ze
źle odczytanego i zrozumianego tekstu robili nazwę nie
istniejącej miejscowości. Jabłonowski ze słowa
"przezyski" (termin finansowy) zrobił wieś Przezyski.
Dopiero po pokonaniu tych i innych licznych, niewątpliwie liczniejszych
niż na innych terenach, trudności identyfikacyjnych można
przystąpić do odtwarzania stanu zasiedlenia.
1.
Rys dziejów osadnictwa od końca XIV do polowy XVII wieku
Przełom
wieku XIV na XV, przynosząc koniec wojen, przynosi, jak już
wspominałem, również utrwalenie władzy politycznej i
trwalsze granice polityczne. Wielcy książęta litewscy
stopniowo utrwalili swe panowanie na Podlasiu i na ziemiach na
północ od Narwi, nad Biebrzą. Cofający się przed
nimi książęta mazowieccy ustąpili z ziemi
goniądzkiej i południowej części ziem pojaćwieskich
w okolicach Rajgrodu. W ręce litewskie przeszła większa
część Podlasia, a w 1446 r. reszta (ziemia drohicka) wraz ze
starymi ziemiami mazowieckimi nad Nurcem i lewym brzegiem Narwi. Granica w.
Ks. Litewskiego ustaliła się na jeden wiek na linii zachodniej
granicy późniejszego Woj. podlaskiego.
W 1422 r. układem melneńskim ostatecznie dokonano podziału
ziem pojaćwieskich "między Krzyżaków i
Litwinów. Ustalona wówczas granica, później tylko
dokładniej wytyczona, przetrwała do 1945 r. jako wschodnia granica
Prus. Odtąd już nie było ziem bezpańskich. Pustki
podzielone między 3 władców stały się ich
własnością. Największą część na
południu zajęli wielcy książęta litewscy.
Nastały lata najżywszej kolonizacji. Aby lepiej zorientować
się w procesie zasiedlania interesujących nas ziem, musimy
spróbować przedstawić stan poprzedzający nowy okres w
dziejach osadnictwa tych ziem. Na terenach mazowieckich stare osadnictwo
skupiało się nad Bugiem, Nurcem i Narwią, koło głównych
grodów. Spis wsi kasztelanii święckiej, obejmującej
ziemie między Nurcem i Czerwonym Borem około roku 1239, dowodzi,
że już w XIII w. były one gęsto zasiedlane. Osadnictwo
zostało tu później zniszczone, ale chyba niezupełnie,
jeżeli większość nazw z tego spisu przetrwała okres
zniszczeń i stała się nazwami wsi nowo zasiedlonych przez
drobną szlachtę mazowiecką. Za Nurcem polskie osadnictwo
wzdłuż Nurca i Bugu mieszało się ze starym osadnictwem
ruskim, skupiającym się koło Drohiczyna, Brańska i Bielska.
Reszta ziem pogranicza była pusta, jedynie drobne enklawy osadnicze
stanowiły kluczowe, przechodzące z rąk do rąk grody
Goniądz i Rajgród. Po stronie krzyżackiej taką
enklawę stanowił zamek na wyspie jeziora Ełk z
przyległą na wschodnim brzegu osadą wiejską.
Największe pustki stanowiły ziemie nad górną Narwią,
Supraślą, Biebrzą i ich dopływami. Był to pas puszcz
ciągnących się szeroko z południa na północ.
Przecięły go 2 drogi łączące Wilno z Polską.
Jedna, wychodząc z Grodna szła na Tykocin, Wiznę,
Łomżę do Warszawy, druga również z Grodna
kierowała się na Bielsk, Ciechanowiec do Warszawy i przez Drohiczyn
do Brześcia.
a.
Mazowsze Wschodnie
Książęta
mazowieccy, przenosząc drobną szlachtę z okolic Płocka,
Wyszogrodu,
Zakroczymia, a nawet spod Rawy czy Gostynina, zasiedlili w ciągu wieku
XV już
na stałe ziemie od Bugu po granice państwa krzyżackiego. Z
tego okresu pochodzi
olbrzymia ilość znanych nadań, tylko w drobnej
części opublikowanych. Dokumenty te mówią o poprzednim
charakterze nadanych ziem, o lasach, puszczach, gajach. Czasami nadanie
dotyczyło już istniejącej osady lub jednego siedliska
położonego gdzieś w puszczy (area in nemore). Dokładny
przebieg tej kolonizacji przy obfitości źródeł
można przestawić bez większych trudności. Większość
wsi powstała w pierwszej połowie XV w. Proces zasiedlania zaczął
się już w drugiej połowie XIV w., przybierając na sile za
rządów Janusza I. Już wtedy powstały przy starych
grodach nadnarwiańskich miasta, które przeważnie dopiero w
pierwszej połowie XV w. otrzymały prawa miejskie.
Ostrołęka w 1373 r., Łomża w roku 1418, Wizna przed 1435
r., Nowogród przed 1428 r., Tykocin w 1425 r. Wraz z dalszym rozwojem
kolonizacji powstawały nowe miasta na surowym korzeniu: Kolno W 1425,
Zambrów przed 1430 rokiem, Ostrów w 1434, Wąsosz w 1436 i
Radziwiłów w 1466 roku.
W większości nowych wsi osiadała drobna szlachta. Wsie
chłopskie znajdowały się w stosunkowo niedużych dobrach
książęcych, późniejszych królewskich
(starostwo łomżyńskie, starostwo ostrołęckie,
ostrowskie, nurskie, wiskie), W dobrach szczepankowskich benedyktynów
płockich i lubotyńskich kanoników regularnych z
Czerwińska, w sięgających aż pod Zambrów dobrach
biskupów płockich. Wielkich latyfundiów szlacheckich tutaj
nie było. Średnia szlachta była Wówczas jeszcze
nieliczna i rzadko miała więcej niż jedną wieś.
Skolonizowanie Mazowsza Wschodniego dokonało się w okresie od
końca XIV do początku XVI w. Później, po
dłuższej przerwie, skolonizowano w drugiej połowie XVII i
XVIII w. tylko puszczę Kurpiowską, Białą i Dybła w
łukach Biebrzy i Ełku.
b.
Podlasie
Gorzej
przedstawia się sprawa z odtworzeniem przebiegu zasiedlania ziem,
które zajęło W. Ks. Litewskie. Na Podlasiu i ziemiach
leżących na północ można wyróżnić
2 podokresy: mazowiecko-drobnoszlachecki i chłopsko-ruski. Ziemie
mazowieckie, przyłączone do Podlasia, zostały zasiedlone
już niegdyś w XIII w. Powtórnie kolonizowano je na
przełomie XIV i XV w.
Osadnictwo drobnej szlachty zajęło również
część ziem Podlasia, przynosząc ze sobą liczne nazwy
rodowe swoich wsi z Mazowsza. O niejednej wsi można z większą
lub mniejszą pewnością powiedzieć, której wsi na
Mazowszu jest ona kolonią (np. Grochy pod Łapami są
kolonią Grochów koło Nasielska). Inne nazwy mazowieckie,
przeważnie rodowe, pochodzą od przydomków gałęzi
rodów je zasiedlających (np. nazwa Kulesze pochodzi od Kuleszów,
którzy przybyli z Żelechowa w pow. płońskim.).
Osiedlenie się drobnej szlachty nastąpiło niewątpliwie
głównie za rządów książąt mazowieckich
na Podlasiu - za Janusza r (od 1391 do pocz. XV w.) i za Bolesława IV
(1440-1443). Również za rządów W. Ks. Witolda (
+1431) i Zygmunta Kiejstutowicza ( + 1440) osiedlała się tu drobna
szlachta mazowiecka. W każdym razie przed 1446 r. było już
wiele wsi zamieszkanych przez drobną szlachtę mazowiecką,
jeżeli tego roku istniała na tych ziemiach gęsta sieć
parafialna rzymsko - katolicka, obejmująca 25 parafii, w tym tylko 10 na
dawnych ziemiach mazowieckich, a większość na
właściwym Podlasiu, na ziemiach drobnoszlacheckich. W ciągu
następnych wieków przybyło na tych terenach zaledwie kilka
nowych parafii. Można zatem z całą Np. w 1441
książę mazowiecki dał Piotrowi Pachołowi hereditatem
Mień w pow. brańskim (AGAD, Petr. Kor. 3, 256). W 1443 ks. maz.
dał Jakubowi Pachołowi z Mienia Brzeźnicę (tamże,
292-292\"). W 1443 r. ks. maz. nadał Stanisławowi
Czubińskiemu Hornowo w pow. mielnickim (MK 3, 292w). Bardzo
dziękuję prof. A. Wolffowi za udostępnienie tych i innych
wypisów z metryki Mazowieckiej.
Z pewnością stwierdzić, że mazowieckie osadnictwa
drobnoszlacheckie na Podlasiu pochodzi mniej więcej z lat 1391-1444. W
tym też okresie nastąpiły pierwsze lokacje miast na prawie
chełmińskim: Mielnik - 1440, Bielsk - 1440 i zapewne Drohiczyn,
Brańsk i Suraż, które za wielkich książąt
litewskich powtórnie lokowano na prawie magdeburskim. Jest to tylko
przypadek, że się przechowały wiadomości o mazowieckich
lokacjach Mielnika i Bielska, a innych miast nic. Trudno sobie
wyobrazić, by książęta mazowieccy lokowali miasta tylko
przy tych grodach, a pominęli wielki Drohiczyn. Z czasów mazowieckich
znane jest na razie zaledwie jedno nadanie większych dóbr –
Siemiatycz dla Boruty z Falęt w 1443 r. Zapewne również
wtedy powstały dobra mazowieckich Kiszków (Ciechanowiec),
którzy mimo zmiany przynależności państwowej utrzymali
się na podlaskich dobrach. Zajęcie Podlasia przez wielkich
książąt litewskich spowodowało zapewne, że
niektórzy Mazowszanie wrócili z powrotem na Mazowsze.
Wiadomości o tym są bardzo nieliczne. Osadnictwo mazowieckie
zajęło ziemie mniej więcej po linię Samułki -
Boćki - Drohiczyn. Dalej były wsie ruskie i tereny puszczańskie,
które skolonizowali dopiero wielcy książęta litewscy,
tworząc z nich wielkie dobra. Największą część
zajmowały dobra bielskie (późniejsze starostwo i
leśnictwo bielskie, starostwo kleszczelskie oraz dzierżawa
narewska). Porównanie ze sobą dóbr hospodarskich na
Podlasiu wykazuje, które z nich zostały świeżo
skolonizowane. Dobra drohickie, położone na terenach starego
osadnictwa i otoczone ziemiami drobnej szlachty, były niewielkie.
Składały się z paru wsi W pobliżu grodu i kilku dalszych.
Dobra brańskie i suraskie, większe od drohickich, powstały w
części na skolonizowanych obszarach, np. część wsi
suraskich powstała na puszczańskich ziemiach poza Narwią.
Dobra bielskie zajęły wielkie tereny na północ,
wschód i południe od Bielska, a nawet pierwotnie należały
do nich ziemie aż poza Supraśl. Zasiedlono je ludnością
ruską, niewątpliwie przeważnie już w XV w.
Równocześnie więc osadnictwo ruskie znad Bugu
powiększyło Swój zasięg aż po rzekę Narew.
Przez cały wiek XVI i początek XVII osadnictwo posuwało
się w kierunku wschodnim i północnym poza Narew . W XVI w. z
nowo skolonizowanych ziem wydzielono osobne dzierżawy - narewską i
kleszczelską z nowymi miastami - Narwią (1529) i Kleszczelami
(1523) oraz leśnictwo bielskie, które kolonizowano jeszcze w
pierwszej połowie XVII w. wszystkie 3 miasta (stare Bielsk i nowe -
Narew i Kleszczele), położone na ziemiach świeżo
kolonizowanych, otrzymały ogromne uposażenia w ziemię, na
których zakładały własne wsie miejskie, zwane
również przedmieściami. Duże znaczenie dla procesów
osadniczych w tych dobrach królewskich miała pomiara
włóczna (ustawa z 1557 r.), która przyniosła
uporządkowanie stosunków własnościowych i
komasację gruntów wiejskich w starych wsiach. Dała ona
również jednolitą podstawę dla nowych wsi oraz wywarła
wielki wpływ na kształt, wielkość wsi i na rozkład
gruntów wiejskich.
Udział wielkiej własności szlacheckiej w tej akcji w wieku XV
był nieznaczny, gdyż wielcy książęta uczynili
mało większych nadań. Największym było nadanie
Gasztołdom w 1433 r. mazowieckiego Tykocin a z okolicą.
Gasztołdowie otrzymali część ziem zasiedlonych już
przez drobną szlachtę. Część jej wykupili, a
część zostawili, Gasztołdowie osiedlali w swych dobrach
również ludność ruską i litewską,
przenoszoną zapewne z ich litewskich i ruskich dóbr. W ten
sposób poza Narew przeszła ludność ruska i litewska,
tworząc przemieszaną z ludnością mazowiecką
wyspę, otoczoną od południa wsiami mazowieckiej drobnej
szlachty. Do dziś dnia wyodrębnia się ona w tamtejszych
gwarach i obyczajach. Dla ludności ruskiej założono w
Tykocinie cerkiew.
Leżące na pograniczu starego osadnictwa i puszcz Siemiatycze,
które niegdyś krótko należały do Mazowszanina;
zostały nadane między 1477 a 1490 rokiem Olechnie Kmicie
Sudymontowiczowi z Chożewa, kanclerzowi W. Ks. Lit. Nowe dobra w
części rozwinęły się na terenach puszczańskich.
Jeszcze w 1580 r. osadzono nową wieś o innych większych
dobrach w XV w. brak wiadomości. Dopiero rządy Aleksandra i
Zygmunta Starego przynoszą więcej dużych nadań.
Około 1500 r. Aleksander nadaje kniaziowi Michałowi Glińskiemu
dobra lisowskie, a po jego ucieczce otrzymał je w 1508 r. Iwan Sapieha,
wojewoda witebski, by je w 1512 r. zamienić z Lenartem Kosińskim na
dobra Dubno. W nie znanym czasie dobra Rudka znalazły się w
rękach Hlebowiczów, a dobra Dołubów - w rękach
Steckowiczów. W 1501 r. Radziwiłłowie otrzymują dobra
Waniewo, a w 1569 dobra Wysokie. Były to nieduże dobra
królewskie na terenach starego osadnictwa, które dopiero, gdy
się znalazły w rękach magnackich, powiększyły
się przez wykupienie posiadłości drobnych
sąsiadów. Na nowych terenach dobra dostają Sapiehowie (1508
- Boćki) i Bohowitynowicze (1512 - Orla). Jedynie w tych nowych dobrach
magnackich prowadzono kolonizację na większą skalę,
osiedlając ludność ruską. Tereny nowego ruskiego
osadnictwa otrzymały sieć parafialną kościoła
greckiego. Kościoły rzymskie założono tylko w miastach.
Do połowy XV w. rozwija się więc na zachód od linii
Drohiczyn-Bielsk osadnictwo drobnej szlachty mazowieckiej.
Równocześnie osadnictwo ruskie, posuwające się od
południa ku północy i wschodowi przybiera na sile w drugiej
połowie XV w. i w XVI w. Zajmuje ono pod nowe wsie puszczę jeszcze
w pierwszej połowie XVII wieku.
c.
Ziemie między Narwią i Supraślą
Ziemie
te pierwotnie pokrywała puszcza. Jedynie koło Suraża
skupiało się niewielkie osadnictwo ruskie, koło którego
powstała nieduża wyspa wsi drobnej szlachty mazowieckiej. Jej
powstanie należy datować również na pierwszą połowę
XV w., kiedy już kolonizowano te ziemie. Dowodzi tego przywilej z 1437
r., w którym książę Michał Zygmuntowicz nadał
Piotrowi z Gumowa, wójtowi z Tykocina, "nemora", zwane
Chroszcza, obejmujące duży obszar ziemi. Bardzo możliwe,
że on pierwszy zaczął je kolonizować. W nie znanym czasie
dobra Choroszcz przeszły w ręce Chodkiewiczów, którzy
otrzymali w XV w. większość puszcz między Narwią i
Supraślą. Kolonizując je w XV i XVI w., założyli
położone wśród lasów dobra grodeckie, supraślskie
i zabłudowskie. Każdy kompleks dóbr otrzymał
własny ośrodek miejski Choroszcz (miała otrzymać w 1507
r.), Gródek (jest zwany miastem już w 1558 r.),
Zabłudów (miasto pozwolono założyć w 1533 r.).
Choć nie wiadomo, czy Supraśl, nadana przez Chodkiewiczów
Bazylianom, otrzymała prawa miejskie, na mapie Makowskiego z około
1600 r. została jednak oznaczona jako miasto.
Nad rzeką Białymstokiem powstały nieduże dobra
białostockie, Raczkowiczów - Bakałarzów, kolonizowane
w końcu XV i XVI w. W ciągu XVI w. powstało kilka niewielkich
dóbr nad rzeką Niewodnicą i Turośnią (Topilce -
Bazylianów supraślskich, Niewodnica - Koryckich, Niewodnica -
Lewickich itd. ).
W wielkich latyfundiach i dobrach średnich osiedliła się w XVI
i XVII w. przeważnie ludność ruska, większość
jednak ziem w dalszym ciągu pokrywały puszcze. W 1520 r. przez ten
teren przeprowadzono granicę między województwami podlaskim
i trockim, przy którym pozostały dobra zabłudowskie,
gródeckie i supraślskie oraz jako enklawa dobra choroskie.
d.
Ziemia goniądzka
Ziemie
w ramionach Biebrzy i Narwi można nazwać od głównego
ich grodu
Goniądza - ziemią goniądzką. W pobliżu Goniądza
i wzdłuż bagien biebrzańskich
naprzeciw ziemi wiskiej osiedliła się drobna szlachta mazowiecka.
Czy jej pierwszych osad na tym terenie można doszukiwać się za
czasów przynależności do książąt mazowieckich
już w pierwszej połowie XIV w ? Chyba nie. Raczej należy je
datować na przełom XIV na XV wiek. Pierwszą parafię
rzymskokatolicką miał założyć w Goniądzu W. Ks.
Witold. Dokument Zygmunta I z 1515 r. dla Radziwiłłów,
potwierdzający posiadanie dóbr goniądzkich i rajgrodzkich,
informuje, że okoliczna szlachta miała przywileje od wielkich
książąt litewskich Witolda, Zygmunta Kiejstatowicza,
Kazimierza i Aleksandra Jagiellończyka. Drobna szlachta mazowiecka
przybywała nawet z odległych stron Mazowsza, np. Marek,
który około 1511 r. kupił Wilamówkę,
pochodził z Dąbrówki w ziemi warszawskiej.
Większość ich przyszła jednak z sąsiednich ziem, np.
Szorcowie - ze wsi Sławiec pod Łomżą. Na pochodzenie innych
Mazowszan wskazują nazwy wsi (np. Kulesze, Milewo, Wiszowate).
Część południową, przynależną do
tykocińskich dóbr Gasztołdów osiedlili oni
ludnością mazowiecką i ruską. W części
północnej w końcu wieku XV pojawiła się
również szlachta rusko - litewska (Tarusowie, Mordasy,
Zielepuchy), ale związane to już było z kolonizacją z
czasów W. Ks. Aleksandra. Większość ziem w ciągu
XV w. pokrywała puszcza, zwłaszcza między rzeką
Nereślą, Brzozową i Sokołdką (Czarną).
Należała ona do w. książąt litewskich. Kazimierz
Jagiellończyk (+1492) podzielił tę puszczę pomiędzy
Grodno, Goniądz i Bielsk. Granicę dóbr goniądzkich
stanowiła rzeka Nereśl, część północna
między Nereślą i Biebrzą należała do Grodna a
południowa do Bielska. Około 1500 r. dobra goniądzkie wraz z
dobrami rajgrodzkimi W. Ks. Aleksander nadał Michałowi
Glińskiemu, a po jego ucieczce dostały się one
Radziwiłłom. Radziwiłłowie, prowadząc
ożywioną kolonizację, zajęli również puszcze
królewskie należące do Grodna i Bielska. Odebrane im w 1536
r. utworzyły osobną włość knyszyńską,
obejmującą pas między Nereślą i
Brzozówką. włość knyszyńska została W
zasadzie skolonizowana dopiero w XVI w. Większość wsi
powstała W pierwszej połowie tego wieku - kilka za
Radziwiłłów, a inne już za rządów
starostów królewskich, głównie za czasów
energicznego Piotra Chwalczewskiego. Wśród osadników
spotykamy zarówno ludność polską (np. chłopi we
wsi Dolistowo w 1530 r. mają nazwiska polskie), ruską i
litewską.
Osadnicy ruscy przybywali - przynajmniej w części - spod Bielska.
Na przykład, wieś Chraboły jest niewątpliwie kolonią
wsi Chraboły pod Bielskiem, gdyż bartnicy i bobrownicy z tej wsi
mieli swe barcie i bobrowiska właśnie w Puszczy Knyszyńskiej.
Skąd przybywali osadnicy litewscy, nie można powiedzieć.
Wiadomo tylko, że aż ze Żmudzi przybył osocznik Leniec
Samotyja, przodek drobnej szlachty Leńczewskich we wsi Leńcze.
Przed 1492 r. na miejscu późniejszej wsi Świerzbienie
siedzieli Dobiejko i Pietko, o których ogólnikowo wspomniano,
że z Litwy przyszli i "skupili " 2 braci Wieliczka i
Miśka, ale później poszli sobie. Osiedlenie się
Litwinów przyniosło sporą ilość nazwisk litewskich
i trochę nazw wsi. Wsie te (m. in. Romejki, Szacciły, Jaświły , Rekle,
Jedeszki, Żodzie, Downary itd. ) otrzymały swe nazwy od imion lub
nazwisk owych osadników i w większości tych nazw nie
można doszukiwać się śladów, czasami przypuszczanych,
przynależności tych ziem do Jaćwingów. Jacyś
Jaćwingowie mieszkali i tutaj, jeżeli powstały wsie
Jaćwież nad Brzozówką (dziś Jaćwież
Wielka i Mała) i Jaćwież Sucha, leżąca gdzieś
koło Bobrówki. Czy byli to zbiegowie z Jaćwieży spoza
Biebrzy, czy pozostała na miejscu nieduża grupka
Jaćwingów - może okażą przyszłe badania. Ci
mieszkańcy wsi Jaćwieży mogli w czasie kolonizacji puszcz
przenosić się do nowych wsi i mieszać się z
różnymi przybyszami. Bliskie pokrewieństwo językowe
uniemożliwia laikowi wyróżnienie wśród
bałtyckich nazwisk tamtejszych chłopów ewentualnych nazwisk
jaćwieskich. Wiele z tych nazwisk jest identycznych z nazwiskami
chłopów z dóbr tykocińskich. Może warto tylko
zauważyć, że w nowej wsi Kropiwnica mieszkał chłop
Stecz Dojniewicz, którego nazwisko przypomina jedną z
części Jaćwieży - Dajnowe. Ludność litewska
była mniej liczna od polskiej i ruskiej, mogła jednak w tamtejszym
języku
zostawić jakieś ślady. A. Jabłonowski doliczył
się stu kilkudziesięciu chłopów o nazwiskach litewskich.
To zamieszkiwanie obok siebie 3 narodowości odnotowują dokumenty
fundacyjne parafii w Trzciannem i Goniądzu ("omnes kmetones et
incolae earundem tam Rutheni quam catholici, hoc est Poloni et
Lithuani"). Sieć parafialna - poza jedną cerkwią w Knyszynie
- obejmowała wyłącznie kościoły rzymskokatolickie.
W drugiej połowie XVI w. proces kolonizacji w zasadzie był
ukończony. Jedynie nowe nieduże osady powstały
później w Puszczy Tykocińskiej i Knyszyńskiej. Ziemia
goniądzka została więc zasiedlona w XV i pierwszej
połowie XVI w. większość jej terenu znalazła
się w drugiej połowie tego wieku w rękach króla,
który utworzył osobne starostwa goniądzkie,
knyszyńskie, leśnictwo goniądzkie, knyszyńskie i
tykocińskie oraz dzierżawę krzywską. Ponadto było
kilka wsi szlachty jednowioskowej (Dzięciołowo, Karpowicze,
Jaświłki, Niewiarowo, Wilamówka itd. ), jedne większe
dobra (Jasionówka Kurzenieckich) i kilkanaście wsi drobnej
szlachty mazowieckiej oraz kilka litewsko-ruskiej, w części
wywodzącej się od bojarów (np. Szaciły -
Kulikówka, Waśki, Moniuszki, Zalesie -Czokołdy, Leńcze,
Jaworówka).
e.
Ziemia rajgrodzka
Na
tym fragmencie ziem pojaćwieskich, który przypadł Wielkiemu
Księstwu Litewskiemu, a który możemy nazwać od
głównego grodu ziemią rajgrodzką, mamy ślady
trwalszego osadnictwa w Rajgrodzie. Czy ocalały tu resztki ludności
jaćwieskiej - nie wiadomo. Niektóre nazwy sięgają
czasów jaćwieskich, jak Rajgród, jezioro Tajno (chyba
nawiązujące swą nazwą do Dajnowe), Bełda
(niewątpliwie leżąca koło miejsca jaćwieskiej wsi
Bołdykiszcza, przez którą przechodził Daniło w
swej wyprawie na Jaćwież), Miecze, Netta (kiedyś Meta) zapewne
jeszcze inne.
Nowe osadnictwo najwcześniej przyszło od strony Mazowsza. Drobna
szlachta
osiedliła się w puszczy zwanej Czarnym Lasem, między
rzeką Ełk i Jeziorem Rajgrodzkim, zapewne częściowo
już w XV w ., gdy Mazowszanie osiedlali się w północnej
części ziemi wiskiej nad rzeką Ełk i na ziemiach
pojaćwieskich w państwie krzyżackim między Rajgrodem i
zamkiem w Ełku. Do tych najstarszych wsi można zaliczyć
Toczyłowo, Pieńczykowo i Woźnę Wieś. Inne wsie
powstały chyba później, koło 1500 r. Najstarszą
ich parafią był Rajgród. Parafia rajgrodzka w dokumencie
odnowienia fundacji została nazwana starą. Rajgród
wcześnie przybrał charakter miejski, jeżeli już w 1499 r.
występuje mieszczanin rajgrodzki. Wielcy książęta
koło swego Rajgrodu osiedlili kilka wsi. Ludność miasta i tych
wsi była mazowiecka. Około 1500 r. dobra rajgrodzkie zostały
nadane Glińskiemu, po którym otrzymali je - tak jak i Goniądz
- Radziwiłłowie. Radziwiłłowie również i
tutaj wdarli się w puszczę należącą do Grodna
aż po jezioro Necko. Odebrano im je i przyłączono do
włości knyszyńskiej. Od 1571 r. ta część
odebrana Radziwiłłom tworzyła starostwo augustowskię. W
1571 roku dobra rajgrodzkie wróciły do króla.
Radziwiłłowie i dzierżawcy włości królewskich
w pierwszej połowie XVI w. osiedlili tutaj większość wsi.
Powstało kilka wsi szlachty mazowieckiej (ostatnie jej wsie na
północy) i kilkanaście chłopskich, w których
zamieszkała ludność polska, ruska i trochę litewskiej
(osadnicy pod Rajgrodem w 1519 r.: Romiejko, Wilejko, Jatołd, Gojszwa).
Pamiątką po Litwinach są wsie Rumiejki, Gorstwiny i dawne
przedmieście Rajgrodu, Ostejki, inaczej zwane Hostkami. Miastem dla
dóbr rajgrodzkich był Rajgród, a dla królewskich
zakładany od 1546 r. Augustów, (pierwotnie Zygmuntowo ),
który otrzymał prawa miejskie w 1557 r. Istniały wtedy 3
parafie rzymskokatolickie (Rajgród, Bargłów - 1544,
Augustów - chyba 1546) i jedna greckokatolicka w Augustowie.
f.
Inne sąsiednie tereny
Na
tym właściwie muszę zakończyć
szczegółowsze omawianie dziejów zasiedlani pogranicza.
Wspomnę jeszcze tylko, że sąsiednie ziemie pojaćwieskie w
państwie krzyżackim zostały skolonizowane w ciągu XV i
XVI w. (głównie druga połowa XV w. i pierwsza XVI w.), a w
W. Ks. Litewskim - tylko wzdłuż granicy krzyżackiej
wąskim pasem w ciągu XVI w. Większa część
terenu po stronie litewskiej długo jeszcze była puszczą,
kolonizowaną dopiero w następnych wiekach. Ziemie po obu stronach
granicy zasiedlali głównie Mazowszanie z domieszką
ludności ruskiej i litewskiej. Również pas puszcz
między Brzozową a Sidrą, Supraślą i
górną Sidrą Górną Świsłoczą
był kolonizowany na większą skalę dopiero w XVII i w
XVIII w. Ten stały rozwój osadnictwa został, jak już na
początku wspomniałem, przerwany przez najazd szwedzki, po
którym zostało wiele pustych gospodarstw i wsi. Do początku
XVII w. zostały więc skolonizowane ogromne obszary ziem pogranicza,
a kolonizacja jeszcze nie spowodowała bezpośredniego zetknięcia
się wszystkich terenów osadniczych, oddzielonych pasem puszcz
między Wschodnim Mazowszem i w podlaskim a ziemiami nadniemeńskimi.
2.
Narodowość osadników
W
omawianym okresie można wyróżnić zachodzące na
siebie 2 etapy kolonizacji.
Pierwszy etap, mazowiecki, zaczynający się w końcu XIV w.
zasięgiem geograficznym objął on wschodnie Mazowsze,
część właściwego Podlasia, skrawki ziem za
Narwią i Biebrzą i część ziem południowej
Jaćwieży. W formie osadnictwa drobnoszlacheckiego najwcześniej
skończył się na ziemiach między Narwią i Bugiem -
gdzieś koło połowy XV w., a najpóźniej na ziemiach
W ramionach Biebrzy i Narwi oraz koło Rajgrodu, gdyż dopiero w
pierwszej połowie XVI w. Był to koniec charakterystycznej tutaj dla
późnego średniowiecza formy osadniczej - osadnictwa drobnej
szlachty mazowieckiej. Drobna szlachta mazowiecka, osiedlając się w
następnych wiekach w dobrach królewskich lub szlacheckich oraz W
państwie krzyżackim, osiedlała się już bez praw szlacheckich.
Stąd też wśród chłopów już w drugiej połowie
XVI w spotyka się liczne nazwiska drobnej szlachty mazowieckiej.
Drugi etap. ruski, początkowo słabszy, stopniowo przybierał na
sile. W ciągu XV i XVI w. osadnictwo ruskie zajęło cały
wschodni pas pogranicza wzdłuż puszcz: mieszając się z
osadnictwem polskim i nielicznym litewskim.
Ludność polska pochodziła z Mazowsza. Ludność ruska
w okolicach Drohiczyna
przynależna pierwotnie pod
względem politycznym do księstw południowo - ruskich a pod
względem kościelnym - zarówno w kościele rzymskim, jak
i greckim - biskupstw południowych (biskupstwo łuckie, eparchia
włodzimierska), uległa wpływom językowym południowo
- ruskim. Wpływy te szły
wzdłuż Bugu, od południa od tamtejszego osadnictwa ruskiego.
Posuwając się następnie w kierunku północnym
aż po pas puszcz między Narwią i Supraślą
przyniosły ze sobą cechy ukraińskie widoczne w tamtejszym
języku. Ludność ruska na północ od Supraśli -
ze względu choćby na przynależność puszcz do Grodna
i Wołkowyska (Puszcza Jałowska) Pochodziła z okolic Grodna i
Wołkowyska.
Bliższe pochodzenie ludności litewskiej jak już
wspomniałem, nie jest znane.
Zapewne pochodziła ona z różnych stron Litwy.
Litwinów spotykamy koło Tykocina, Knyszyna i Gonią d z a
wśród ludności chłopskiej. Nie jest rzeczą
pewną, czy osiedleni przed 1460 r. we wsi Witynie na Mazowszu Litwini i
mieszkańcy wsi Szczuki-Litwa byli Litwinami, gdyż Litwinami
nazywano również wszystkich mieszkańców W. Ks.
Litewskiego.
Wśród mieszkańców ziemi pogranicza znalazły
się resztki osadników jaćwieskich. Pewniejszym ich
śladem są wsie Jaćwieże, Danowo i Dajnowo. Jak wsie
Jatwieź i Jaćwież łączy się z
Jaćwieżą, wsie Danowo i Dajnowe z jedną z
części Jaćwieży. Z Dajnowe, tak wsie Kiersnowo i
Kiersnówek koło Brańska chyba można
łączyć z inną częścią Jaćwieży,
z Kirsnowią, a rzekę Wissę z jaćwieską Weysse.
Część uciekinierów jaćwieskich, jak słusznie
zauważył prof. Henryk Łowmiański, mogła dać
początek niektórym rodom drobnej szlachty. Problem osadnictwa
jaćwieskiego wymaga osobnych badań i nie będę się
tutaj bliżej nim zajmował.
Również tutaj znaleźli się uciekinierzy pruscy,
których znaczna część jako drobna szlachta
osiedliła się na wschodnim Mazowszu (około 25 wsi), ale
przybyła ona poprzez zachodnie Mazowsze, na którym przez
parę pokoleń mieszkała. Jeszcze w XV w. używali oni
pruskich imion i przezwisk (Cadmyl, Tatmyl, Santor, Waga itp.), od
których poszły rodowe nazwy wsi pochodzenia pruskiego (Wragi,
Nienałty itp.). Rody te, używające herbu Prus, z czasem
przyjęły nazwiska przymiotnikowe od wsi. w których
zamieszkiwały (Nienałtowscy, Jarnutowscy, Górscy, Sulewscy
itd.). Co najmniej kilka rodów herbu Prus osiedliło się na
Podlasiu (Padkowice - Prusy), na części Mazowsza
włączonej do Podlasia Jabłonowo, Łaś -
Toczyłowo, Kobylin Pajewo, Pogorzałka, Zawady itd). oraz pod
Goniądzem (Pisanki, Mroczki, Kamionka). Śladów starszych
podkładów pruskich w ziemi wiskiej można doszukiwać
się w nazwach: Pruskie Stany, Prusinowe Siedlisko, i w topograficznych
pruskich nazwach głównie rzek (Skroda, Pisa, Kumelska, Ława,
Jura, Łabna itd.).
Omawiając różne narodowości, które
osiedliły się na Podlasiu, można jeszcze wspomnieć o
Tatarach, którzy zamieszkiwali w XVI w. we wsi Tatary - Zalesie i
Tatary - Kruszyn na północ od Tykocina. Pod względem
społecznym należeli oni do drobnej szlachty. Pojedynczo Tatarzy
występowali w niektórych wsiach starostwa knyszyńskiego, a
jeden jako leman siedział na 2 włókach we wsi Migowicze
(dziś Kolodzież) pod Goniądzem.
Ludność miejska na Mazowszu
wschodnim i w części Podlasia była polska. Ludność
ruska występowała w starych grodach ruskich i częściowo w
miastach na północ od Narwi. Wśród mieszczan
występowali również Litwini, czasami Szkoci, Węgrzy i
Tatarzy. Ludność żydowska skupiała się
głównie w miastach prywatnych, zwłaszcza w Tykocinie.
3.
Podział społeczny osadników
Pod
względem społecznym wśród ludności
wyróżniamy chłopów polskich i ruskich,
zamieszkujących wielkie dobra w województwie podlaskim i mniejsze
na Mazowszu. Można wyróżnić tereny zamieszkane
wyłącznie przez ludność chłopską.
Przeważnie skupiały się one na wschodzie, na innych terenach
ludność chłopska zamieszkiwała mniejszymi lub
większymi wyspami, otoczona ludnością drobnoszlachecką.
Wśród ludności chłopskiej można
wyróżnić jeszcze osobne grupy ludności,
zamieszkujące czasami osobne wsie. Byli to na Podlasiu osocznicy
(zamieszkiwali m. in. we wsiach Kojły, Czyżewicze, Krzywiatycze,
Chraboły, Zofijówka itd), bartnicy (m. in. wsie Koszewiczc,
Rakowiczc, Dubicze, Kojły, Czyżewicze itd.), strzelcy (Dawidowo,
Czyżewicze, Leńcze, itd. ) i inni członkowie już
reliktowej ludności służebnej (cieśle, kowale, bednarze,
garncarze, piwowarzy, rybacy, słodownicy, puszkarze). Na Mazowszu
wyodrębnili się jedynie bartnicy i strzelcy (głównie
dotyczy to przodków późniejszych Kurpiów).
Najwyżej stojącą grupę na Podlasiu stanowili nieliczni
bojarzy putni (wsie Sierki, Saki, Klewianka, Smogorówka), z
których rekrutowały się niektóre rody drobnej
szlachty ruskiej (np. we wsi Wozna-Ancuty, Putkowicze).
Drugą, bardzo liczną grupę stanowiła drobna szlachta
mazowiecka, zamieszkująca duże przestrzenie na wschodnim Mazowszu i
we wschodniej części Podlasia oraz w części ziemi
goniądzkiej i rajgrodzkiej. Drobna szlachta całymi rodami
zamieszkiwała od jednej do kilkunastu wsi skupionych obok siebie (np.
Łapowie, później Łapińscy, w kilkunastu w wsiach
Łapy) lub rozproszonych po wschodnim Mazowszu i Podlasiu (np. Polakowscy
i Milewscy mieszkali we wsiach odległych o wiele dziesiątków
kilometrów od siebie). Te w wsie rodowe nosiły przeważnie
jedną wspólną nazwę, wychodzącą zazwyczaj od
nazwy rodu, i drugą, wyróżniającą,
wziętą albo od położenia wsi (np. Kołaki - Czarny
Las, Kulesze - Kosówka, Golasze - Puszcza), albo od przydomku
gałęzi rodu (np. Łapy - Szołajdy, Mieczki - Ziemaki,
Truszki - Kucze, Żery - Czubiki, Żary - Pelaki itp.), albo od
imienia przodka (np. Sikory - Bartkowięta, Sikory -
Janowięta, Sikory - Pawłowięta, Dzierżki -
Janowięta, Dzierżki -Wojciechowięta itd.). Należy
przypomnieć, że część drobnej szlachty,
osiedlająca się w dobrach królewskich i szlacheckich
stopniowo chłopiała. Przyniosła ona ze sobą na tereny
dóbr królewskich, szlacheckich i na Mazury; rodowe nazwy wsi
drobnej szlachty (np. Bolesty w dobrach Raczki, Jabłońskie w
dobrach Dowspuda itd.). Szczególnie liczne są te nazwy na
Mazurach. W rewizji puszcz Wołowicza znajduje się bliższa
informacja o tym, jak drobna szlachta stawała się
ludnością chłopską. Około 1556 r. we
włości knyszyńskiej została wieś Czarna ( dziś
Milewskie) osadzona ziemianami czorniewskimi (według inwentarza z 1565
r. byli to: Milewscy, Kamińscy, Olszewscy i Rutkowscy), którzy
sprzedawszy mająteczki i osiadłości swoje na Mazowszu tutaj w
tej puszczy JKM osiadli i teraz mieszkając, pełnią takie
powinności, jakie pełnią i inni ludzie ciągli. Nieliczna
drobna szlachta i bojarzy ruscy zamieszkiwali niewiele wsi. Wśród
nich byli potomkowie bojarów putnych, dlatego też ich w wsie
głównie skupiają się koło grodów. Koło
Bielska - Hryniewicze, Bańki i Slki koło Brańska - Kiersnowo,
Poletyły i Szumki koło Drohiczyna - Putkowice i Tąkiele, koło
Suraża - Chodory - Szerenosy, Zimnochy, Borowskie Makary, Kościany,
Ostasze i Horodniany, koło Mielnika - Moszczona. Wsie położone
koło Narwi - Ancuty, Rohozy i Żywkowo łączą się
prawdopodobnie z nie znanym nam grodem w Narwi, po którym
pozostało grodzisko Kuraszewo.
Trzy główne grupy: drobna szlachta mazowiecka, chłopi polscy
i chłopi ruscy zajmowały całe obszary z wyraźną
przewagą jednej z tych grup. Były jednak wsie, w których
mieszkała obok siebie drobna szlachta i chłopi (wsie w starostwie
tykocińskim), były również spore tereny, na
których zamieszkiwała ludność chłopska
różnorodnego pochodzenia (okolice Tykocina, Knyszyna,
Goniądza, Rajgrodu). Bywało również, że w jednej
wsi mieszkała drobna szlachta, obok w sąsiedniej
wyłącznie chłopi, a w następnej znów drobna
szlachta.
4.
Rodzaje osad
Ta
różnorodność społeczna osadników i
własności feudalnej powodowała powstanie
różnorodnych typów form osadniczych.
Wyróżniamy na interesującym nas terenie:
1) Duże, zwarte wsie chłopskie w formie ulicówek w dobrach
królewskich i w niektórych dobrach szlacheckich, w
których została przeprowadzona pomiara włóczna, a
więc dotyczy to zarówno wsi na starych terenach, gdzie dokonywano
komasacji drobnych osad, jak i na terenach świeżo skolonizowanych.
2) Małe wsie chłopskie należące do średniej
szlachty, czasami w połączeniu z folwarczkiem szlacheckim.
3) Wsie drobnoszlacheckie parodomowe lub wielodomowe (ulicówki,
bezładne przysiółki), skupiające się na terenach
drobnej szlachty mazowieckiej.
4) Osady folwarczne, złożone z dworów, domów
czeladzi, zabudowań gospodarczych i domów ogrodników
folwarcznych. Były nimi ośrodki dóbr prywatnych, klucze
dóbr królewskich, folwarki bogatych wójtów w
dobrach królewskich, folwarki i osady plebańskie, czasami
szpitalne. Najczęściej dwór z zabudowaniami folwarcznymi
stanowił osobną osadę z wydzielonymi gruntami. Miał on
często własną nazwę. Folwarki młodsze i szlachty
jednowioskowej były połączone z wsiami chłopskimi i
miały grunta w szachownicy.
5) Osady młyńskie, rolnicze i puszczańskie.
Od tych pięciu zasadniczych form bywały odchylenia, np. gdy osada
folwarczna znajdowała się we wsi chłopskiej
(najczęściej występowało to wśród wsi
średniej szlachty), lub gdy pół wsi stanowiło
zwartą wieś chłopską, a druga połowa była
rozsypana w przysiółki drobnoszlacheckie.
Do dziś dnia wiele z wsi zachowało Swój stary kształt i
układ gruntów. Tylko tam, gdzie została dokonana komasacja
gruntów i nastąpiło tzw. rozkolonizowanie, czyli rozsypanie
wsi w osady jednodomowe, dawna wieś i układ gruntów
bezpowrotnie zaginęły.
5.
Uwagi końcowe
Ten
dość długi referat tylko pobieżnie poruszył kilka
problemów z dziejów osadnictwa ziem Wschodniego Mazowsza,
Podlasia i południowej Jaćwieży, tworzących
geograficzną całość pogranicza polsko – rusko – litewskiego.
Ograniczając się tylko do ustalenia czasu, zasięgu i
terenów rozwoju osadnictwa, do stwierdzenia, jakie grupy etniczne i
społeczne brały udział w kolonizacji, możemy już
wysnuć pewne wnioski. W interesującym nas okresie osadnictwo
zaczęło utrwalać się na stałe. Zaczęto od
starych grodów mazowieckich, ruskich i pojaćwieskich i zasiedlono
największą część badanego przez nas regionu.
Zlikwidowano w znacznym stopniu pustki graniczne między Mazowszem,
Rusią i Litwą. Szeroki pas puszcz, oddzielających Koronę
od Litwy, bardzo się zmniejszył. W tym czasie powstała
również większość miast.
Wyróżniało się 5 kierunków osadniczych:
mazowiecki, ruski znad Bugu, ruski znad Niemna i jego dopływów,
ruski spod Wołkowyska oraz litewski. Osadnictwo pruskie i
jaćwieskie, które dało kiedyś pewną
ilość uciekinierów z Prus i Jaćwieży, było
już wtedy nieaktualne. Przebieg granic politycznych nie miał
decydującego wpływu na strukturę etniczną i
społeczną nowego osadnictwa. Jednak utrzymanie Podlasia i ziem
goniądzkiej i rajgrodzkiej przy W. Księstwie Litewskim
niewątpliwie z czasem zatrzymało napływ polskiej drobnej
szlachty z Mazowsza. Wielcy książęta litewscy stopniowo
zaczęli zasiedlać pustki ruską ludnością chłopską.
Z kolei pruska granica zmieniła charakter przechodzącego przez
nią osadnictwa drobnoszlacheckiego w chłopskie. Żadna z granic
nie stanowiła granicy etnicznej, nie była nią ani granica z
państwem pruskim, ani granica z W. Księstwem Litewskim.
Cechą charakterystyczną interesującego nas okresu jest
największy rozwój osadnictwa drobnoszlacheckiego. Jest to
wprawdzie również okres, w którym ruska ludność
chłopska zajęła spory pas ziem pogranicza, ulegając na
niektórych terenach polonizacji (np. Staś Kolenkiewicz, Wojtek
Waśkiewicz), ale tylko w tym okresie rozwijało się osadnictwo
drobnoszlacheckie. Również jedynie tylko w tym okresie
osiedliła się pewna ilość przybyłej z bardzo daleka
ludności litewskiej. W tym okresie wytworzyła się zasadnicza
struktura własności feudalnej tego
terenu. Obok własności królewskiej występuje wielka
własność feudalna z nadań panującego, trochę
średniej i bardzo dużo drobnoszlacheckiej. W tym okresie
utrwaliło się również na dłuższy czas
rozmieszczenie geograficzne podziałów własnościowych i
społecznych. Dopiero druga połowa XVII w. i wiek XVIII
przynoszą pewne cofnięcie się własności
drobnoszlacheckiej na rzecz średniej. Większych i istotnych zmian
już nie będzie. Nowe latyfundia też nie powstaną.
Własność drobnoszlachecka występowała
częściowo na terenach starego osadnictwa, częściowo zaś
na terenach nowego. Dobra królewskie i prawie wszystkie magnackie
rozwinęły się na terenach nowego osadnictwa. Nawet dobra
królewskie czy latyfundia, których ośrodki były
stare, rozwinęły się tylko tam, gdzie były tereny
kolonizacji. Własność średnia nad Bugiem zajmowała
tereny starego osadnictwa, w innych miejscach nowego. Chyba wszędzie
pochodziła ona z nowych nadań, czy to książąt
mazowieckich, czy to wielkich książąt litewskich. Brak jest
wiadomości o starszej własności średniej i wielkiej.
Można tylko przypuszczać, że istniała ona w dobrach nad
Bugiem. Wszystkie formy własności brały udział w
kolonizacji, z tym że w pierwszym etapie silniejszy udział
miała drobna własność, a w drugim - wielka i
średnia. Wytworzone wówczas układy gruntów i
kształtów wsi przetrwały do uwłaszczenia, a nawet w
wielu wsiach aż do naszych czasów. Omawiany przez nas okres to
czas) w którym na kilka wieków ukształtowało się
terytorialne, widoczne również w kształtach osad
rozmieszczenie podziałów etniczno - społecznych, z zachodzącym
na siebie i przemieszanym w części ze sobą podziałem
między polską drobną szlachtę od zachodu i ruską
ludność chłopską od wschodu. Mimo, iż w połowie
XVII w. na niektórych terenach była pewna przerwa w osadnictwie,
która przyniosła tam wymianę całej ludności,
podział ten utrzymał się i właściwie dopiero
dziś ulega zasadniczym przemianom, prowadzącym przez
likwidację widocznych, starych przegród do stworzenia jednolitego
społeczeństwa.
|